Een gezamelijk project van het Meertens Instituut en het NIOD mogelijk gemaakt door de KNAW.

Introductie

Politieke karikaturen of spotprenten zijn een aansprekend medium om politieke opvattingen te illustreren. Niet zelden worden karikaturen in dag- en weekbladen beschouwd als beeldbepalend voor de publicaties waarin ze verschijnen. Ook Nederland kent daarin een rijke traditie. Karikaturen dragen in belangrijke mate bij aan het beeld dat mensen ontwikkelen van bepaalde politieke bewegingen en stromingen. Bovendien weerspiegelen ze op compacte wijze hoe de tekenaars tegen gebeurtenissen en ontwikkelingen in hun wereld aankijken. Als mengeling van feiten en visies, die een beroep doet op emotie en ratio, vormen ze een interessante en belangrijke historische bron.

Waar gaat het project over?

Losse karikaturen uit voorbije tijden die te zien zijn in geschiedenisboeken en tentoonstellingen onderstrepen de zeggingskracht. Dat wil niet zeggen dat de hedendaagse kijker ook zal instemmen met de politieke strekking van zulke karikaturen. Maar bestudering van deze spotprenten kan wel bijdragen aan het beter begrijpen van wat de karikaturist bezielde en beoogde. Daarvoor is het nodig om deze prenten in samenhang te bezien. In het project Radicale politieke verbeelding willen we de karikaturen van de omstreden nationaalsocialistische karikaturist Maarten Meuldijk uit de jaren van crisis en bezetting systematisch en nauwgezet beschrijven. Dit vergroot onze kennis van de politieke karikatuur en van de NSB-propaganda. Daarvoor is de medewerking van gemotiveerde vrijwilligers onmisbaar.

Medewerking van vrijwilligers

In het project Radicale politieke verbeelding worden enkele honderden politieke spotprenten van Meuldijk in het blad Volk en Vaderland uit de jaren 1933-1945 in kaart gebracht. Vrijwilligers kunnen hieraan meewerken door één of meer spotprenten te omschrijven. Deze spotprenten zijn inmiddels gedigitaliseerd door de Koninklijke Bibliotheek en kunnen via het internet op elke computer worden bekeken. Het NIOD en het Meertens Instituut hebben deze website ontwikkeld om in de periode 2012-2013 op systematische wijze nauwgezette beschrijvingen van Meuldijks karikaturen stuk voor stuk mogelijk te maken.

Aanmelding is nu gesloten.

De eerste fase van medewerking door aangemelde vrijwilligers is inmiddels afgerond. Als u vragen hebt, dan kunt u contact opnemen met ons.

Resultaten

Door de gezamenlijke inspanningen ontstaat een goed overzicht van de manieren waarop de NSB invulling gaf aan propaganda. Daarmee kunnen we leren wat de belangrijkste onderwerpen waren, hoe NSB’ers zichzelf en hun vijanden zagen en verbeeldden en hoe deze karikaturen zich ontwikkelden tijdens de vooroorlogse jaren en tijdens de Duitse bezetting. De gegevensbank die hiermee ontstaat, zorgt voor nieuwe kennis over deze zeer bewogen jaren en de zoekmachine die we ontwikkelen kan verder historisch onderzoek stimuleren op een interactieve en gebruiksvriendelijke manier.

In de pers

Achtergronden

NSB propaganda

De in 1931 door Anton Mussert opgerichte Nationaal-Socialistische Beweging in Nederland, die bekend zou worden als de NSB, was een politieke organisatie die veel belang hechtte aan propaganda. Om de rechts-radicale opvattingen van de partij nadrukkelijk voor het voetlicht te brengen organiseerde de NSB in de jaren dertig en veertig van de twintigste eeuw een groot aantal bijeenkomsten waarop kopstukken uit de beweging het woord voerden. De propaganda kreeg daarnaast gestalte in vele affiches, brochures, films en tijdschriften. Het bekendst is het weekblad Volk en Vaderland dat in januari 1933 van start ging. Nog altijd zijn er mensen die zich herinneren hoe NSB-leden, al dan niet op de hoek van de straat, colporteerden met het weekblad.

Volk en Vaderland

Het weekblad Volk en Vaderland is bekend geworden vanwege de radicale toon die werd aangeslagen. De redactie schrok er geenszins voor te terug om de vijanden van het nationaalsocialisme aan te vallen en te bespotten. Daarmee werd de lezers duidelijk gemaakt waar de NSB stond. Bovendien werd zo de onderlinge verbondenheid van partijleden, die zich gezamenlijk bedreigd voelden door andere politieke en culturele stromingen, versterkt. Hun wereldbeeld wordt niet alleen weerspiegeld in de artikelen die de kolommen van het blad vulden maar ook in de politieke karikaturen die werden opgenomen. Zie een voorbeeld van een nummer van Volk en Vaderland.

Spotprenten

Veel van de karikaturen in Volk en Vaderland waren getekend door Maarten Meuldijk (1894-1972). Hij was een tekenaar en schilder die zich na een sociaaldemocratische periode ontpopte als fanatiek aanhanger van het door Italië en Duitsland geïnspireerde fascisme en nationaalsocialisme. Tussen 1933 en 1945, dus vóór en tijdens de Tweede Wereldoorlog, gaf hij uiting aan zijn opvattingen in enkele honderden spotprenten. Op deze wijze droeg hij in belangrijke mate bij aan de beeldvorming over de NSB. Het project Radicale politieke verbeelding zal dankzij de inzet van vrijwilligers kunnen laten zien wat de karikaturen van Meuldijk precies behelsden en een gedetailleerd beeld bieden van hun betekenis.